Thiết nghĩ đây cũng là mục đích của tôn giáo và nghệ thuật chân chính.
P/s: Lấy chuyện phim kể chuyện đời
NHÂN CHI SƠ, TÍNH BỔN GÌ?
(Nguồn: Page 35mm.vn)
Đó là cảm giác cực kì khó chịu, mỗi khi bạn đọc được một tin tức về cái ác của con người. Đặc biệt khi cái ác ấy nhắm vào những đứa trẻ. “Chỉ có hai sinh vật trên đời biết yêu thương thuần khiết, là chó và trẻ sơ sinh,” nam diễn viên Johnny Depp từng nói. Hôm nay, không chỉ một mà nhiều cái ác đồng loạt nghiền nát tình yêu ấy.
Làm sao họ có thể làm điều đó? Họ có nhân tính hay không? Họ đáng chịu trừng phạt như thế nào?... là những câu hỏi được thốt lên. Phẫn nộ là cảm xúc chung. Dù phẫn nộ chưa bao giờ là cách giải quyết vấn đề, nhưng lần này, đó là minh chứng của lương tri. Nhưng từ sự phẫn nộ không nên dẫn đến bạo lực hay báo thù, mà nên là câu trả lời cho những câu hỏi. Và trên nữa, là các giải pháp.
Nhưng trước hết, phải là câu trả lời, cho câu hỏi cơ bản nhất: Bản chất của con người là gì?
Câu hỏi này từng được nêu lên trước đây, trong một dịp chiếu bộ phim Spring, Summer, Fall, Winter... and Spring (2003) của đạo diễn Kim Ki-duk. Một phim lấy các triết lí tôn giáo, cụ thể là Phật giáo, để lí giải các hiện tượng và sự vô thường của cuộc sống. Cảnh phim gây tranh cãi là một đứa bé ban đầu giết chết các sinh vật xung quanh và tỏ ra vui thú. Sau đó, khi nhận ra sự quí giá của sinh mệnh, nó bật khóc. Một khán giả đặt ra câu hỏi: “Vậy nhân chi sơ, tính bổn thiện hay nhân chi sơ, tính bổn ác?”
Rõ ràng trong phim, thằng bé trước hết giết chóc một cách tự nhiên, sau đó mới được cảm hóa bằng giáo dục. Nếu nhớ lại vài kí ức tuổi thơ, nhất là các cậu trai, chúng ta sẽ thấy sự tương đồng. Những đứa trẻ vẫn thường thích thú được bắt và hành hạ chuồn chuồn, bọ hung, tắc kè… trước khi giết chết chúng. Như vậy, không phải là tính bổn ác hay sao?
Một người bạn của tôi tin điều đó, sau nhiều tháng năm quan sát. Do đó, anh không còn quan tâm đến thế giới ngoài kia. Nếu con người bản tính tự nhiên là ác, thì tại sao ta còn phải cố gắng? Lịch sử đã chứng minh biết bao nhiêu lần rằng hòa bình chỉ là những quãng nghỉ ngắn ngủi của chiến tranh, chứ không phải ngược lại. Con người đã luôn nỗ lực để sử dụng hết tiềm năng các loại vũ khí của mình. Các tội ác diệt chủng như của Đức Quốc Xã và Pol Pot khủng khiếp đến nỗi nhiều người không dám tin là có thật. Làm sao những điều đó có thể xảy ra, nếu bản chất con người là tính thiện?
Và khi vũ khí hạt nhân đã xuất hiện, có phải tất cả chúng ta chỉ đang làm một điều là chờ đến ngày tận thế?
Cái ác không có giới hạn và biên. Về bản chất, giết cả nhân loại hay giết một đứa trẻ có lẽ không khác gì nhau. Nó đều xuất phát từ một thứ gì đó trong nếp não, trong mã gien, đã tồn tại ngay từ khi con người xuất hiện. Nó là một phần chưa thể dứt bỏ, có thể không thể dứt bỏ, trong quá trình tiến hóa. Cuộc chiến lớn nhất của con người hàng ngàn năm qua, có lẽ không phải là thế chiến I hay II, mà là giữa “ánh sáng và bóng tối”, như lời thám tử Cohle Rust trong True Detective. Cuộc chiến giữa cái thiện và cái ác của nhân loại, và trong mỗi chúng ta.
Về phần mình, tôi tin rằng bạn tôi nói đúng. Cái ác là bản chất, hoặc chính xác hơn, có trước cái thiện. Trong buổi chiếu phim ấy, tôi đã nghĩ khác, rằng không có ác, cũng không có thiện. Đứa bé không giết các con vật vì nó ác, mà vì sự tò mò. Ác là một khái niệm sinh ra bởi đạo đức của con người. Thiện cũng thế. Điều này cũng phù hợp với triết lý đạo Phật, tất cả là hư không, không có không cũng không có có.
Tuy nhiên, càng về sau này, tôi càng tin rằng nhân chi sơ, tính bổn ác. Trong đó ác là một từ trung dung hơn, nếu nhìn ở khía cạnh sinh vật. Những cuộc săn đẫm máu, những cuộc chiến bộ lạc, hàng ngàn lần chém giết và bị chém giết của tổ tiên vẫn còn in hằn trong bộ não ta. Nó giống như lối ví von về một con thú vẫn ẩn nấp dưới lốt người, chỉ chờ cơ hội được thoát ra, với hàm răng sắc và móng vuốt nhọn. Nó sẽ làm những điều mà chính lốt người của nó từng khinh bỉ.
Nhưng có phải vì thế mà chúng ta đầu hàng cái ác? Tôi nghĩ là không.
Để chống lại cái ác, loài người cũng đã sản sinh ra rất nhiều vũ khí. Đó là đạo đức, pháp luật và cả tôn giáo. Đó là các thiết chế và hình phạt. Đó là giáo dục và cải tạo. Đó là các chính sách an sinh và quản trị. Và ở một vị trí không hề kém cạnh, và trong những trường hợp cụ thể sẽ đóng vai trò quyết định, là nghệ thuật. Nghệ thuật hướng con người đến chân, thiện, mỹ bằng cách tác động vào tất cả các giác quan và tâm hồn. Nghệ thuật nuôi dưỡng một sự trân quí với vạn vật và sinh linh. Nghệ thuật đưa con người vào một trạng thái cao quí hơn, mà ở đó, con người chạm đến được với tình yêu thuần khiết.
Nhờ đó, chúng ta có những khoảnh khắc như trong bộ phim The Pianist (2002) miêu tả. Một trong những trường đoạn cho thấy rõ nhất những ranh giới, khác biệt, thù hằn đã được xóa nhòa bởi nghệ thuật như thế nào. Tôi nghĩ rằng một dân tộc mà càng nhiều người xem và cảm được những tác phẩm như The Pianist, cái thiện càng được nhân rộng và cái ác sẽ bị lấn át. Nhưng để làm được điều đó là cả một quá trình dài để nâng cao dân trí, giáo dục kĩ càng, để trang bị cho mỗi người nhận thức đúng đắn và nền tảng vững vàng. Điều mà chúng ta vẫn chưa làm được, nhưng phải làm được.
Giống như vua hề Charlie Chaplin đã nói trong bài diễn thuyết ở cuối bộ phim The Great Dictators: “Đừng thất vọng!” Sống vốn dĩ đã là một cuộc đấu tranh. Từng là đấu tranh để sinh tồn, và giờ đây, khi cơm ăn áo mặc đã trở thành tiêu chuẩn cơ bản, chúng ta đấu tranh cho sự phát triển, biến thế giới thành một nơi tốt đẹp hơn. Sự tiến hóa có thể đã dừng lại, hoặc chậm lại, ở mặt sinh học, khi con người ổn định về môi trường sống, nhưng vẫn sẽ tiếp diễn trong tâm trí chúng ta. Mỗi một người tốt là một bước tiến, mỗi một kẻ ác là sự thụt lùi. Giống như lí thuyết về hiệu ứng cánh bướm, lựa chọn của mỗi chúng ta có thể dẫn đến việc thế giới này tiếp tục tồn tại hay bị hủy diệt.
Những lời này giống như tự nhắc nhở, hơn là khuyên nhủ hay thuyết phục người khác. Trong một ngày mà những tin tức trở nên quá nặng nề. Một người thầy từng nói với tôi về đất nước hạnh phúc nhất thế giới Bhutan. “Đó là vì họ không dùng Internet hay Facebook,” thầy nói. Họ sẽ tránh được những cảm giác khó chịu này. Nhưng như một câu thoại trong Memento “Thế giới này không biến mất dù ta nhắm mắt lại”. Tôi tin rằng, có những lúc ta không nên nhắm mắt.
Tôi chợt nhớ đến một mẩu chuyện về Roger Ebert, nhà bình luận phim tôi yêu mến, về cuộc tranh cãi với đạo diễn của phim Chaos (2005) là David DeFalco. Phim kể về hai nữ sinh viên đến một ngôi làng và bị kẻ sát nhân hàng loạt giết hại. Roger đã cho phim này 0 trên 4 sao, vì các cảnh bạo lực khủng khiếp mà David cho là “chân thật”. Trong bài phản pháo, vị đạo diễn này viết rằng: “Chúng tôi đã cố mang đến cho ngài và công chúng thứ gì đó chân thật. Những con quỉ có thật và không thể bị làm ngơ, tô vẽ, hay khai thác. Nó cần được thể hiện đúng như bản chất, đó là lí do vì sao chúng ta cần bộ phim này.”
Roger Ebert trả lời như sau, trong một đoạn văn tôi nghĩ là thuộc hàng hay nhất của bình luận phim:
“Động vật không hề biết chúng sẽ chết, vì thế không đòi hỏi bất kì cách thức nào để đối mặt với sự thật không thể khác ấy. Là con người, chúng ta biết mình sẽ chết, và được trang bị sự an ủi bằng nghệ thuật, truyền thuyết, hi vọng, khoa học, tôn giáo, triết học, và thậm chí sự phủ nhận, cả phim ảnh, để giúp ta điều hòa với sự thật tối thượng ấy.
Điều tôi chống lại với hầu hết mọi thứ trong Chaos không phải là bạo dâm, bạo lực, các màn tra tấn, thuyết hư vô, mà là sự thiếu vắng điều thay thế cho chúng. Nếu thế giới thật sự là quỉ dữ như ngài nghĩ, vậy thì ta cần đến sức mạnh cứu chuộc từ nghệ sĩ, thi sĩ, triết gia, và các nhà thần học hơn bao giờ hết.
Câu trả lời của ngài, rằng thế giới là quỉ dữ và vì thế trách nhiệm của ngài là phản chiếu nó, không phải là câu trả lời nào cả, mà là sự đầu hàng.”
Và bạn, bạn có lựa chọn đầu hàng hay không?
